20 Jan, 2024

1Zaquito ta e nòmber ku mi a haña den dokumentashon na mi desposishon. Awor akí nos ta papia di Zakitó

“Durante hopi aña, nos tabatin un bista di un lugá ku tabata parse un kampo di konsentrashon, ku muraya dòbel i un mirador, kaminda un bewaker tabata opservá e “detenido” ku tabata mata su tempu, sintando i mirando su dilanti. Zaquito tabata un lugá ku semper nan tabata kier a lubidá i tabata preferá di no papia mes di e instituto”. (Amigoe di Curacao 10 di novèmber 1966)

Bibando den Mundu Nobo, mi ta kòrda ku na múltiple okashon, mi a bula den Zaquito, pa bai piki shimaruku, makapreim i mas fruta di Kòrsou. Pero segun mi mama, bisiñanan di Mundu Nobo i asta algun amigu, mi tabata hasi e kos di mas peligroso na mundu, paso mi por a bira un leproso.

Den di dos parti di siglo 18, Kòrsou tambe a konosé e malesa aki, lepra, “melaatsheid” òf “Lazarusziekte”. Bo tabata por a haña flèk, apsès, desfigurashon di man, pia i kara. E malesa akí tabata basta kontagioso i pa e motibu ei a disidí e tempu ei di apartá esnan ku tabata sufri di e maleasa akí. Ademas tabata un bèrgwensa si bo tabata sufri di e malesa akí.  Na 1770 e gobièrnu kolonial di Kòrsou a disidí di apartá leprosonan den e konosido Lazarushuis riba Ref.

E tempu ei, tantu esnan mentalmente perturbá, komo leprosonan tabata apartá den mesun institushon, pero den sekshon diferente. Den un dekreto di 1831 tabata poné, ku esun ku a diagnostiká ku e malesa akí, mester bai e institushon akí. E institushon akí no tabatin personal, dòkter di gobièrnu de bes en kuando tabata pasa i hasi un bishita. Solamente un vigilante ku gobièrnu tabata paga, tabata traha ei den.

Mirando e situashon inhumano akí, gobièrnu Kolonial di Kòrsou a pidi e sùrnan di e kongregashon di Breda, pa nan kuida e leproso i hendenan mentalmente perturbá. E sùrnan a kaba di yega Kòrsou i a kuminsá ku kuido di enfermeria general na Kòrsou.E kas di leproso a keda riba Ref te na aña 1877, ora ku orkan a destruí esaki. Den e tragedia akí, 3 sùr a pèrdè nan bida i e ora ei a hiba e leprosonan temporalmente den “Montekristu” na Rodeweg (e nòmber Monte Kristu a bira e nòmber pa e instituto di kuido pa hendenan mentalmente perturbá). Den dokumentashon disponibel, mi a komprondé ku e sùrnan no tabatin eksperensia sikiátriko.E situashon den Monte Kristu tabata tristu i deplorabel: Pashèntnan ku tabata intrankil, tabata será den hòki ku trali, manera ta den parke di bestia nan tabata i tabata haña nan kuminda dor di trali.

Isaak Chapman

Na 1880 gobièrnu a kumpra un tereno den Otrobanda pa traha un instituto nobo pa leproso i na 1882 a kuminsá usa e instituto. E tereno tabata yama Zaquito i tiki tiki a identifiká e instituto ku e nòmber ei. E nòmber Zaquito ta derivá di e nòmber di e propietario di e tereno: Isaak Chapman, ku den boka di pueblo a bira “Zaqui” òf “Zaquito”.

Den e instituto sùrnan tabatin kamber pa nan drumi, un komedor,un kushina,un kamber pa strika i un kapèl. Tabatin dos sala, un pa hende muhé i un pa hende hòmber, kaminda kada leproso tabatin su kama, un kashi i un stul.

Pa motibu di e distansia chikí entre leproso i e sùrnan, sùrnan tambe tabata eksponé na e malesa. Na 1936 a modernisá e instituto i kada leproso a haña su propio kamber i tualèt. Na 1945 tabatin e kantidat di mas grandi di leproso (35) i tabatin 6 sùr pa kuida nan. Den Zaquito tabatin diferente leproso di Isla Ariba, Aruba i tambe di Boneiru. Asta tabata asina, ku leprosonan di Kòrsou tabata den minoria.

Kortina a kai pa Zaquito

Ku desaroyo den mundu di medisina, e kantidat di leproso a sigui baha,remedinan nobo a trese un kambio i pone ku e malesa akí tabata kura mas lihé. Mas i mas a kuminsá mira, ku pone un leproso den un instituto asina no tabata nesesario mas.
Ku un santu sakrifisio di misa riba 9 di novèmber 1966, a yega un fin na e instituto di leproso na Zaquito i asina a yega un fin na e kapítulo di leproso na Kòrsou. Mester tin hopi atmirashon pa e dedikashon i pasenshi di e sùrnan di Breda ku den tur e añanan ei, gratuitamente, eksponiendo nan salú, a kuida nos leprosonan. Algun di nan a bira víktima. 6 Sùr, dia i anochi a dediká nan bida na e leprosonan. Mi ta kòrda nòmber di Sùr Superior Desirée, ku a keda 20 aña na kabes di e instituto. (fuente Archivo Nashonal di Kòrsou)

Mi ta kòrda ku tabatin diferente aktividat pa e leprosonan; San Nikolas tabata bishitá nan, tabatin anochi di muzik, teater, Elis Juliana a yega di aktua pa nan, i “Koningin Emma Stichting”, konsistiendo di hende muhé so, tabata sòru pa Zaquito no tabata falta nada pa dibertishon di e leprosonan. Julio Perrenal, pa 13 aña largu tabata bai toka den Zaquito. Semper Zaquito tabata bunita i bon mantené, ku un hòfi ku diferente palu di fruta. Komo mucha di Mundu Nobo, nos por konfirmá esaki, dor di diferente bishita, no outorisá, ku nos tabata hasi na Zaquito.

Tabatin leproso ku no tabata por a keda trankil den e lugá, i tabata buska manera pa nan hui for di ei den. Nan tabata bula muraya i sali for di e instituto. Riba  e tereno tabatin dos mirador, ku vigilansia konstantemente. E mesun vigilansia nan akí, tabata stroba nos di bula muraya i bai piki fruta den Zaquito.
Komo sirbidó di misa, mi tabata kompañá pastornan bai hasi misa den Zaquito i un kos mi sa sigur, nos ta drenta di porta dilanti, bai kapèl, hasi misa i sali mesora bai misa bèk. Na 1978 GGD a kuminsá usa Zaquito komo nan sentro di kuido.

Awor aki kòrdando bèk na e situashon den Mundu Nobo, mi no ta kòrda ningun protesta ni akshon kontra e lugá akí. Úniko kos, bo tabata tende di tur banda pa paga tinu i no bai banda i sigur no den Zaquito. Komo mucha/hóben den bario e tempu ei, bo no tabatin ningun problema i bo no tabatin miedu pa drenta e lugá, e úniko kos tabata, wak pa e bewakernan no haña bo. Por sierto, mi ta kere ku nunka nan no a haña ningun di nos ei den i asta mi ta kere, ku nan tabata sa ku nos ta drenta Zaquito, kon nos ta drenta Zaquito i es mas, ken ta drenta Zaquito, pero tabata laga nos disfrutá chikí chikí di e frutanan prohibí.

Futuro di Zaquito

Awor resientemente mi a bai “boost” na GGD ku ta den Zaquito. Mi mester bisa, un bista di un lugá deskuidá, hopi di e kasitanan no ta den uso, e kapèl tur deteriorá, un santana kaminda ántes tabata dera e leproso i sùrnan, kompletamente deskuidá, i a pone un santana nobo di vehíkulo ei banda. Na banda robes di e kompleho, a kita un muraya i e ekipo Jong Holland a haña un tereno di futbòl den Zaquito. Zaquito ta un lugá bunita, ku por hasié un lugá hopi bunita, pero mester di  un maneho strak, bon landscaping i un bista deliñá kiko ke logra ku e sitio akí.

30 Comments

  1. Dennis Rosario

    Danki, great” ku bosnan ta eduka nos ku ta mas jong.

    Reply
    • Carlos Larmonie

      Hopi interesante Percy. Danki pa kompartí.

      Reply
      • Kari

        Danki pe informashon. Lo no strañami si bini un kompleho turístiko aki mirando desaroyonan nan den bisindario.

        Reply
  2. Ana Hermelijn

    Percy, hopi danki pa komparti. Mi a lanta mucha tende un tiki historia pero mas mi no ta sa. Mi ta pasa tur ora ey banda den konvoi, dia mi a bai skol. Danki.

    Reply
  3. Kevin Carty

    Percy,
    You are doing an invaluable job. Masha danki pa mi mes desaroyo, pero mas ainda pa e futuro generashonan ku ta haña akseso na historia interesante skibí na un manera plasentero i di un largura ku no ta stroba un hende ku no a kustumbra di lesa pa lesé.
    Great idea. Great format.

    Reply
  4. Michele

    Tremendo Percy!
    Nunka mi no ta sa di e pida historia aki…. Danki pa komparti!

    Reply
  5. Lucille Dolorita

    Danki Percy pa komparti esaki ku nos. Mi a gusta e estilo di narashon.
    Mi tabata konosí ku muchu tiki di e historia. Mi ta spera ku esaki bira un empuhé pa restorá Zaquitó den su gloria.

    Reply
  6. Ramon Penzo

    Ramon Penzo
    Mi a konose Zaquito, pa motibu mi wela tabata biba den Baraltwijk.
    Tur djadomingu nos ta bai landa ku mi tio na Piscadera i pasando den e kaya den Mundu Nobo, mi tio ta konta nos historia di Zaquito i e dos “toren” kaminda bewakernan tabata kontrola, pero segun e e leprosonan ta bai tanbe pa wak laman i haña airu fresku.

    Reply
  7. Shirley Cuffy

    Komo un hobensita mi a yega di tende, ku tbt un lugá kaminda e leproso nan tbt wordu apartá. Na 2010 tbt promé bes ku mi a drenta eiden, despues nunka mas, pa hasi e test nan anterior pa ku bende snacks kayente. Mi a keda impreshoná di e lugá. Danki, sr. Pinedo pa e historia.

    Reply
  8. Jenny de Windt

    Mi mama ta bai kumpli 102 aña I ela konta nos hopi historia tokante leprosonan I Zakito. Mi a lesa hinter e historia. Hopi interesante. Mi mama tambe a I ta biba den Otrabanda. Danki pa komparti. Mi ta bai komparti ku mi mama e historia kompleto.

    Reply
  9. Flora

    Danki pa kompartí se siman aki un sra di 92 aña a kompartí e histotia aki kumi e tambe a bula muraya. Danki pa info

    Reply
  10. Jarmila Evertsz

    Danki pa komparti e historia aki. Mi tbt sa si ku na Zaquito tbt kaminda ku nan tbt tene e leprosonan. Hasta ku ora nan muri ta eynan mes tbt dera nan. Mi tbt sa tmb ku ta soeurnan tbt kwida nan. Pero tur e historia aki si ta awor mi a tende. Percy danki pa komparti esaki ku nos.

    Reply
  11. Clift Christiaan

    Ta sigur un 40 anja pasa ku mi a bishita Zaquito prome biaha. Mi a bai pasa angua pa gele koorts i polio tempu ku mi ta traha pa Shell. Despues mi a bishita Zaquito differente biaha papasa angua. Nunka mi tabata sa ku ta un sitio kaminda ta kuida leprosonan. Mi a jega di tende di e fasilidat na Rif ma nunka di esun na Zaquito. Hopi interesante.

    Reply
  12. Norbert Bernardina

    Mi ta stima e potret. Mi ta sinta den e vleugel links ey. E lastu kamber. Bista riba e santana riba e tereno.

    Reply
  13. Frans Heiligers

    Hopi dato nobo pa mi. Mi tambe a sirbi misa na Coromoto serka pastor Ellis pero nunka nos a vai pDen ayá. Btw: Julio Perenal no ta un persona tòg?

    Reply
  14. Rudsel van Lamoen

    Mi tabata sa ku ta un sitio kaminda a apartá leprosonan, pero e historia kompleto si ta nobo pa mi. Semper ta bon pa nos sa e manera ku den pasado a atendé ku situashonnan den nos komunidat.

    Reply
  15. Norbert Bernardina

    Hopi bon ku bo a publikà e pida historia aki tokante Zaquito. Den mi trabou (i profeshon) mi a buska i haña info riba e lokalidat puntrando i hañando info riba e malesa i remedinan ku a i ta huza aki na Korsou( danki Drs. Iralice Jansen).
    Bale la pena pa hendenan ku e konosimentu i don di skibi sigi skibi i hasi e bunita info konosi i publikà pa historia.
    Zaquito…..? Mi tin miedu ku e ta bai perdí “literalmente”. Ya…..desaroyo 🤔

    Danki atrobe Percy 🙏🏽

    Reply
  16. Loretta Fraai

    Danki Percy.
    Mi a tende si na hoben ku Zaquito tbt lugá kaminda tbt pone leorosonan pero nunka e historia kompleto.
    Promé bia ku mi a bai eynan tbt aña pasá ku mi a bai “booster”. Mi ke bai bèk pa mi bai wak e kapel.

    Reply
    • Norbert Bernardina

      🙈 Bai wak’e si.
      Awendia hopi hende sa di dje, komo tabata huz’e komo sala pa pasa eksamen tokante higiëna den horeca. Ultimo tempu no mas.

      Reply
    • Norbert Bernardina

      No verwacht muchu kos 🙈😔

      Reply
  17. Poppy

    Interesante historia! Masha danki pa a kompartí.

    Reply
    • Flora

      Danki pa kompartí se siman aki un sra di 92 aña a kompartí e histotia aki kumi e tambe a bula muraya. Danki pa info

      Reply

Submit a Comment

Lo no publiká bo email. Áreanan rekerí tin e marka *

Komentario resien

  • Jean Chundro on “SOFT MELODY”!: “Defuntu sr.Mac Alberto tabata un “ brother “ pa ami. Den anja 70 Mac tabata sinta algun meter leu na…May 7, 16:19
  • Carlos Larmonie on “SOFT MELODY”!: “Asina tin mas personanan ku a lucha pa e ínhustisia sosial i laboral ku tabata i ta tumando luga ketu…May 5, 11:05
  • Natalie Samson on “SOFT MELODY”!: “Danki pa kompartí, esaki ta duna e lokual Percy a skirbi, un ttoke personal. Danki Percy.May 5, 07:59

Kategoria