Imigrashon Chines na Kòrsou

28 Feb, 2022

Introdukshon

(Charles do Rego)

Presensia di migrante chines, òf hende di desendensia chines, ta un faktor pa tene kuenta kuné. Den tur bario nos ta topa e asina yamá minimarket ku pa gran mayoria ta propiedat chines òf a lo ménos bou di maneho chines. Esei riba su mes tambe ta un desaroyo resien di último 20-30 aña. Segun senso (CBS) na 2017 tabatin 1.934 persona ku a nase na China bibando aki. Esaki ta un kresementu supstansial si nos kompará ku na 1999, aña ku e poblashon nasé na China tabata 1.116. Tene na kuenta ku den e sifranan akí no tin tur esnan nasé na Kòrsou òf un otro pais pero ku ta di orígen chines.

E pregunta ta surgi for di ki tempu e grupo chines a establesé na nos isla, e motibu pa esei i kon e proseso di adaptashon i stabilidat ekonómiko a kana. Tambe kon nan a yega na un posishon asina dominante den sierto sektor vital di nos ekonomia. Ademas ta bon pa sa mas di e komposishon demográfiko, otro sektor ku nan ta move aden, nan partisipashon den enseñansa, polítika i naturalmente nan kultura i e grado di nan integrashon den komunidat. Esaki nos ta laga pa otro investigadónan hasi.
Den nos entrevistanan nos ta topa ku mayoria di migrante for di China ta di Kwantung (Guangdong), nan a sali for di Canton i nan salida tabata relashoná tantu ku problemanan ekonómiko pisá, komo ku violensia pa motibu di guera, miseria i ku e echo ku na nan pais nan tabatin tiki perspektiva.

Pakiko Kòrsou?

Pa hopi migrante, nos pais no tabata konosí i nan tabata rumbo pa Panama, Colombia, Venezuela òf Merka. Nan a dualu yega akí i disidí di keda. Hopi di nan a yega Kòrsou, komo tripulante riba barku i nan tabata hasi trabou pisá bou di kondishonnan duru den departamento di mashin na temperatura haltu. Tambe komo kòki, laba paña pa tripulante, tene barku limpi etc. Vários a bini tambe komo stowaway.

For di añanan 20 di siglo pasá Kòrsou a bira un sentro industrial i di trafikashon marítimo ku ekonomia vibrante ku a atraé hopi inmigrante.

Den archivo nos ta topa den añanan 1929-1930 un kantidat di 551 chines registrá di kua gran mayoria tabata hòmber i únikamente 3 hende muhé.

Testimonio (e nòmbernan ta kambiá)

Señor Lai a nase na 1911  na Canton den provinsia di Guangdong. El a sali na 1930 for di China riba barku pa bai Canada pasobra e no tabatin speransa pa desaroyo propio i e no tabatin gana di pasa henter su bida kultivando aros. Su famia a yuda pa sera un suma di sèn pa e por a biaha. Pasobra e mester a laga drecha su papelnan aya na Canton promé ku e por a subi barku, e grupo ku e tabata bai trafiká kuné a bai lag’é i e so a yega Vancouver ku intenshon di yega Venezuela. Komo su destinashon tabata presentá problema, el a disidí riba rekomendashon di su kònsùl pa bai un di e islanan ulandes dilanti di kosta di Venezuela i asina el a yega Kòrsou ku un pasport chines. Na e promé lugá ku el a akudí tabata un restorant chines (kombiná ku un toko) pa e por a keda drumi i e doño a lag’é keda pa traha den kushina i den atministrashon pasobra e por a skirbi i konta. E mes a lanta despues su propio restorant. El a kasa ku un señora lokal.

Señor Fan a nase na Guangdong (China) na 1914 i a yega Kòrsou na 1944 riba un barku ku a bai New York i despues e a tuma direkshon pa Panama pa e bai serka un famia. E tabata konosé solamente chines, lenga ku e por a skirbi i lesa. Na China su trabou tabata den kultivo di aros pero e guera sivil den su pais a kuminsá hasi bida insoportabel i peligroso.

Su promé empleo aki tabata den un labanderia na Suffisantweg di un famia ku tabata aki kaba. A resultá ku e tabatin un “don” pa kushiná i el a kuminsá na un restorant pega ku La Quinta Violeta. E mes a lanta su propio restorant despues na entre otro Heerenstraat (P), Otrobanda (awor edifisio di ‘de Gouverneur’), Cubaweg, Churcillweg i na Boka Samí. El a drenta negoshi di labanderia tambe, por ehèmpel na Marchena. El a kasa ku un señora lokal prosedente di Venezuela.

Promé empleo

Ora un chines pone pia na tera, meskos ku tur otro migrante, e tin mester di un lugá pa drumi i un moda pa traha poko sèn pa su mantenshon. E ta buska sosten serka un paisano, pero e promé migrantenan tabatin un problema grandi i nan mester a spera i konfia ku nan ta haña refugio serka un persona  (komersiante) ku a mira posibilidat pa usa nan komo labor barata. Un di e fishinan mas komun ku nan tabata okupá ta den un labanderia, esta laba paña, dobla, strika i pèrs. No komo doño sino komo trahadó i despues di tempu nan mes tabata kuminsá riba nan mes. E otro fishi tabata den kushina komo kòki, hopi biaha ku eksperensia na bordo di barku i pasobra ya e kuminda chines a haña fama den paisnan banda di nos, na Hulanda (añanan 20) i Merka. Korto tempu despues, den añanan 30 e promé restorantnan chines a lanta. E di tres okupashon tabata hasi negoshi di komestibel i tur otro kos di bida diario; e toko chines ku ya tabata un elemento komun den hopi pais. Den archivo nos a topa hasta dos hòfi di bèrdura chines; unu na e kaminda pa bai Julianadorp i esun mas konosí na Groot Kwartier den añanan 30.

Tur e desaroyo akí a tuma lugá den temporada di añanan 20 i 30 grásias na e ekonomia vibrante basá riba industria petrolero i asina e núkleo chikitu di chines a kuminsá na Kòrsou. Nan no a yega komo trahadó di Shell, pero sí stimulá i fasilitá pa e progreso ekonómiko ku ta generá tur otro sorto di aktividat ekonómiko. Durante guera nos ta topa mayoria di chines komo tripulante riba barku hulandes i nan ta duna komo prosedensia hafnan manera Rotterdam.

For di añanan despues di guera nos ta konstatá un kresementu eksplosivo di restorant chines i kuminda chines a bira algu generalmente akseptá i mashá gustá. E tabata fit alabes den kustumber di Kòrsou kaminda trahadónan den fábrika, pakus, ámtenar, polis i duanero a mantené e kustumber di kome mèrdia kuminda kayente i nan doño di trabou no a krea e fasilidat pa sòru pa kuminda, ku eksepshon di Shell.

Un selekshon di restorant den añanan 50 i 60 di siglo 20

E lista akí no ta kompletu ni definitivo, e ta mas bien un rekorido históriko. Nota ku e promé restorantnan ta kuminsá den sentronan mas grandi di poblashon manera Punda, Otrobanda, Marchena, Marie Pampun, Saliña, Suffisant.  Tambe ku nan tabata un kombinashon di restorant i bar (B&R) i ku tabatin un distinshon tempran entre esnan simpel i esnan di klase ku kuminda mas eksótiko i di kalidat haltu i ku sala apart pa sinta kome. E restorant chines komun i koriente a adaptá un menú kombiná di China i platonan krioyo di aki. Saté ku batata ku hopi sous i nasi gori.

Chung King, Oriental, Nam King, Lido, La Quinta Violeta, Pedro Luis Brion B&R, Afro ariba di West End teater, La Fe B&R, San Francisco, Caribe, Paraiso B&R, Rudy’s B&R, Yumuri B&R

Tou Yuen, Restaurant Antillana, Ho Wah i Lam Yueng

2 Comments

  1. Tsenland Chong

    Sr Shek Wan Chong a nase na Guangdong (China) na 1906 i a yega Kòrsou na 1933 riba un barku ku tabata bai Suriname i pa motibo ku tabata tin minas den laman na kaminda, ela disidi keda Curacao. Ela kasa aki na 1934 ku Ligia Maria Römer i forma nan famia aki. Aki ela kuminsá ku Oriental Restaurant, despues ku Far East riba Helfrichplein (depues Gomezplein) i tambe Oriental Trading riba e mes plein. E tabata konosé chines, hulandes i hopi lihé spanjo i papiamentu. Nan 11 yu nan nasé na Curacao entre 1934 i 1952 ta konosí den varios aktividad na Curacao i afó. Dr. Jutland J. Chong di Dental Clinic, Anthony Chong, bioloog i konosi den Aikido, Terren Chong ex Ernst & Young, tur ta nieto.

    Reply
    • Max Martina

      Tsenland, bo no a pone Kitland Chong(òf ta abo mes?) ni Janean Wauben, nietu di Shek Wan Chong. Mi a sinta den klas ku Kitland na Sint albertus College.

      Reply

Submit a Comment

Lo no publiká bo email. Áreanan rekerí tin e marka *

Kategoria