Papia palabra fo’i kaminda!

Usa un lenguahe indesente. Papia palabra malu(Sapaté, na bo sapatu! Reginald V. Römer)

6 Oct, 2023

Papiamentu tin su forma di usa palabra un tiki pika (malu), meskos ku otro idioma. pa ekspresá emoshon. Mi ta usa deliberadamente pika i no malu, paso tantu Lucille Haseth komo Philip Rademaker ta bisa ku ningun palabra di un lenga ta malu, pasobra su propósito ta pa komuniká.

Ata na radio bo no por usa palabranan “emoshonalmente kargá” ounke ku e palabranan ei no ta palabranan malu manera nos konosé, sino ta palabranan ku simplemente bo no ta usa na radio: pompa, frega, hodidu èts. Por ehèmpel no a prohibí e piesa di Macario Prudencia “Mi ta Na, pero direktor di emisora no tabata gusta e piesa paso e ta bisa: Ba bin den mi lugá pa bin buska mi pa pompa” Doble R su piesa ku ta bisa: “Su rishi ta krishi”, tampoko tabata masha gustá.

Den siman ei mi a bisa un señora algu for di sla i el a kontestá mi: Den bo murskònt i mi a kòrda mesora riba Elsa mi mama ku na diferente okashon a bisa su muchanan esei. Pa straño ku e ta parse, e palabranan ei ta zona manera ku ta algu ku bo a hasi fo’i sla, pero no muchu fo’i sla. Bolbiendo na e palabranan fo’i sla, nos grandinan tabata mashá na nan punto pa ku e palabranan aki. E sensura riba e palabranan akí ta bin di komunidat, no por a papia e palabranan akí ni na radio ni na televishon. Piesanan dòbel sentido i bulgar tabata prohibí i tantu Horacio Hoyer komo Carl Heiliger tabata vigilá esaki masha bon. Kalipsonan dòbel sintí no por a toka na Radio Caribe anto piesanan erótiko tampoko. Por ehèmpel e piesa “Je t’aime, moi non plus”, tabata prohibí, paso e ta un piesa erótiko i despues di hopi tempu a permití esaki na radio atrobe. Radio Hoyer tabata permití kalipso toka, pero e diferente piesanan dòbel sinti no por a toka ni na Caribe ni na Curom. Por sierto Lord Kitchener tabata dòbel sinti te hopi bulgar: a sensurá su piesa Dr. Kirtch:
I push it in, she pull it out
I push it back, she start to shout;
“Dr Kitch, you’re terrible
I can’t stand the size of your needle”.

Un nota kurioso pa loke ta trata palabra malu, ta loke Pader Brenneker ta relatá, na momentu ku un persona tin pleitu ku un otro hende/bisiña i ku e ta hür/paga un “kangadó di saya” pa zundra e persona ku a pidié pa zundra, ku un kargamentu di palabra malu. Bo ta konta e “kangadó di saya” eksaktamente ki mal persona e otro ta i bo ta konta na mes momentu, kon bon persona abo ta, i kiko ta bo virtutnan pa e “kangadó di saya” tin un idea ta ken ta su kontrinkante i ken e ta zundra.

Tip Marugg den prólogo di su buki “Un prinsipio pa un dikshonario erótiko” (1992) ta señalá ku Kòrsou su eskritornan tabata bastante reservá den uso di palabranan malu/bulgar den nan obranan i ta den banderita, tambú den fin di aña i den algun tumba nan tabata usa dòbel sentido.

Cola Debrot tambe a señalá e timides akí den literatura antiano ora el a opservá den un análisis ku ‘erotismo tambe ta hunga un papel importante den literatura antiano, ounke den forma medio kubrí i no sunú manera serka sierto outornan ulandes”.
Pierre Lauffer den algun di su obranan i sigur den su obranan den Seis aña kaska bèrdè (1968) tabata mas skèrpi/dirèkt, yamando e kosnan na nan nòmber. Den un lenguahe krudo, di mundu di hende hòmber, e ta rekordá suseso i anékdota di su servisio militar.

Elis Juliana den Kolokolo di mi wea (1977) a publiká un obra: Yalurs i den e obra akí Elis ta habri afó ku bastante palabra, “emoshonalmente kargá”. Un otro obra kaminda Elis ta lòs laga bai ta ”Monólogo di un piskadó”!. Den Guera di bisiña ku Elis Juliana a graba na 1967 i di kua ta eksistí un transkripshon adaptá, e ta habri afó na e manera ku guera entre bisiña tabata bai.

Por sierto ku awendia bo no ta haña publikashonnan ku palabra malu/bulgar aden, salvo nos amigu Philip A. Rademaker ku ta bisa bo: “Loke nos ta yama palabra malu, ta palabra bon pa ekspresá intenshon mal”.

Philip Rademaker tin un buki di limerick ku ilustrashon na kaminda. Limerick ta un poema humorístiko kòrtiku, original di Inglatera ku kontenido di dòbel sintí, ku rima i ritmo estrikto! E ta konsistí di sinku verso. E promé, di dos i di sinku (1,2 i 5) verso mester tin entre shete pa dies sílaba i rima ku e mes ritmo verbal. E di tres i di kuater ( 3 i 4) verso mester tin entre sinku pa shete sílaba; nan tambe mester rima ku otro i kore ku e ritmo verbal típiko di limerick: (Papiamentu Pika, Akademia Papiamentu Boneiru 2021).

Pa falta di hòmber Shon Ros
a purba ku un dònderbos
nan a haña su sanka
tra’i poko baranka
su doshi den bòm di un pos.

Orsini un duke franses,
ta zòm un kondesa ingles
E di stòp, Orsini
tin hende ta bini.
Orsini di: Si t’ami mes!

Nos por kòrda kon na radio no ta menshoná e palabra chanchan, pero parti patras, bo ta usa protekshon i no kondon, ets. Despues programanan na radio i televishon a kuminsá realisá ku mester yama e kosnan na nan nòmber.

Doble R tabata rei di piesanan dòbel sentido, ku na momentu ku bo prohibí e piesanan pa toka na radio, abo komo radio por haña krítika di komunidat. Piesanan manera: Bai kamper;

Si ta nèrvio bo tin mener,
Si ta plaser bo tin mester, bai kamper;
Difikultat bo tin ku wer, bai kamper;
Mi’n tin keber, bai kamper.

òf Santa Maria:
“Santa Maria ta bai, ta bai,
Pasó mi rishi ta krishi
Antó, mi rishi ta krishi
Santa Maria ta bai.”

Mi mester duna rekonosementu mesora tambe na maestro Recordino, pa un piesa dòbel sinti, pero di un kalidat asina haltu ku el a komponé, titulá Tomandote:
No, te apures, nené
No no no te apures, nené,
Pasaré la noche
Tomando té, tomando té,
Que se te acabó el café.

Na kas di mi mayornan, no por a usa palabranan pompa, frega, hodidu, kohon,kónchale, kónfiro, chambòn, baina, ku ta palabranan ku mi lo no usa na radio. Kisas lo yama mimi, ku mi ta mas santu ku Papa di Roma, pero asina mi mama a lanta mi. Tiki tiki e palabranan akí a para bira palabranan informal i nan no ta palabra malu mas. Un kos ta sigur, nan ta forma parti di e vokabulario di nos lenga.

Aki mester menshoná tambe kreatividat di nos hóbennan: bo ta kòrda ku ta tin un temporada, kaminda nan sa ku e palabrá hodé ta palabra malu i den un forma di sklamashon nan tabata bisa: hoba òf “lag’e hari”pa no bisa hodé. Palabranan ku nan ta usa pa bisa otro palabra: mako – maribomba – pinda – lo kuadrat, òf bo ta un M. Awor a para bira pió, ora nos ta usa un palabra malu, pa ekspresá algu bon òf dushi: e show ta mas bon ku un koño; e fiesta ta na koño, e show tabata mahos, ku ta nifiká ku e show tabata tremendo.

Ta p’esei mi no por komprondé i mi ta desaprobá kategórikamente e uso di lenguahe bulgar i mahos riba retnan sosial. maske bo no skirbi esaki kompletu, pero bo pone komo abreviashon, mi ta keda desaprobá esaki. BDK – BDT -BDKDBM ta mes mahos i repudiabel. Tambe e ta mesun kondenabel si bo ilustrá esaki den un pintura òf s&*T.

Manera menshoná mas ariba, na 1992, Tip Marugg den su buki: “Un prinsipio pa un dikshonario erótiko” ku no ta optenibel mas,ku eksepshon den bibliotekanan na Kòrsou. Mas ku 30 aña despues, Akademia Papiamentu Boneiru ta produsí un buki Papiamentu Pika ku ta duna splikashon, deskripshon di diferente palabranan malu, bulgar i tambe kon hóbennan awendia ta usa e palabranan malu den un forma “positivo”. Tambe mi ta haña bon, ku a splika e diferente abreviashonnan ku ta usa riba smartphone i tablet, maske ta pa mustra esnan ku no tabata sa, kiko e abreviashonnan akí ta nifiká. Papiamentu Pika si ta optenibel ainda den librerianan.

27 Comments

  1. Mirilla

    Interesante i dushi pa lesa..spera ku mas ta biniendo..danki sr Percey

    Reply
  2. Maria Harms

    Tremendo👍🏼

    Reply
  3. Marcos Alfredo C Pellicer Ravelo

    Percy, ekselente bo artikel! Hopi instruktivo i edukativo…
    Manera bo ta senjalá, ten di nos ten, hopi palabranan tabata wordu katalogá komo “palabra malu” y “palabra foi sla”.
    Mi ta kòrda, 50 anja pasá na Caracas, e palabra “pendejo” no tabata wordu aseptá me medionan di comunikashon. Te Ku un bon dia, na un entrevista na televishón, e persona entrevistá… nada menos Ku Arturo Uslar Pietri, sin ril a pronunshá en bibo na televishón: -… creen que somos pendejos” a rais di e insidente aki y ta ken e persona ta y Ku ningún hende a keha, kosnan a kambia y e palabra a kuminsá wordu utilisa amanerado e otronan.
    Tur kos ta depende; ta ken ta bisé, ki ora bo ta “skupié” (husé). Tur kos ta dependé, di e balornan ku ta reina den e cirkulo sosial na unda bo ta hasi bida. Den nivelnan hopi abao, palabra malu ta normal den un conbersashon… mientras ku na un estrato haltu… e no ta wordu bon mirá.
    Europa, riba su mes, kaminda mayoría di nos muchanan ta bai sigi nan edukashon superior (Hulanda) ta un país kaminda for di hopi tempu atrás a “los laga bai“. Den tur sentido di palabra. Djis pensa den aseptashon di droga, sexualismo, libertinaje y ban stop te aki, sino e ta bira hopi largu. Ta e mes un kos a pasa na Spanje, y otro paisnan Ku nos na e banda di mundo… ta tuma komo ehempel.
    Pa nos, te ainda ta hopi kos ta un tabú…! Nos ta lubidá Ku tur kos tin nan nòmber y ta depende dí e texto, ora y lugá… kaminda bo ta husé. Ya Ku si bo no husé, e frase no ta hanja e sentido ni peso di loke bo je expresa.
    Bo por mira y apresha esèi na e paisnan na sur di nos. Un kos ta e spanjo Ku nan ta papia na e kapitaal… y otro de e tera haltunan. Kapitaal ta aseptá mas bulgaridad, mientras Ku de Los Andes… te ainda ta reina e respèt ora nan ta kombersá, pa ku e otro persona.
    Ta pesèi ami ta di opinión, Ku no tin palabra malu…! Solamente palabranan mal aseptá!
    Si nos excluí, palabranan pika den un tekst… e text ta pèrde su forsa, esencia i contenido berdadero di loke bo ke transmití. Bo ta bira, den sierto sentido, hipokrita.
    Te asta escritornan di trasendensia, manera Garcia Lorca, den algún okashon, a husa erotismo. -“y yo que me la llevé al río… creyendo que era mozuela… pero tenía marido”. Te èi mi ta llega, mi ta bira fastioso!
    No ta mes kos bisa: -“Meneer, mihor será bo boka mahos!” Ku bisa -“Meneer será bo smul!”
    -“Meneer bai awo fiernu!”
    Ku bisa -“Meneer bai awo den Bo murskont!”
    En konklushon: tur kos ta jai na final Ku tur kos ta depende di: edukashon, balornan reinante di sociedad, instrukshon general y aseptashon di ken nos ta.
    Expreshon no por ta tabula, sino… nos ta falsu den nos comentarionan…

    Reply
  4. Isolda

    Interesante i edukativo

    Reply
      • Ana Alcantara

        Mi tambe a lanta den un kas l’uno ta papia palabra malu

        Reply
        • Lucille Trinidad

          Tremendo I interesante👍🏽

          Reply
  5. Yvette Phelipa

    Hopi bon!
    Tremendo!

    Reply
  6. Maria Harms

    Tremendo!

    Reply
  7. Frederik L Belliot

    Hopi bon Pipo,hopi edukativo,mi tambe a Lanta den tempo ku bo mester midi bo palabranan .. No ta tur palabra ta di Papia,i tur kuminda ta di komen.

    Reply
  8. Paul Lauffer

    Hopi bon Percy👌

    Reply
  9. Rudsel van Lamoen

    Tin biaha palabra un tiki pika ta duna un sous spesial. Pero ami hopi aña pasá a stop pa basta tempu di bai mira komedia na momento ku un obra a habri ku palabra malu i e publiko a grita hari. Pa loke ta bo relato awor aki, m’a gust’é. E ta hiba nos pa e siguiente nivel.

    Reply
  10. White tie

    Tremendo Percy.
    Bunita, interesante, edukativo.

    Orguyoso di tambe a nase den un epoka ku desensia tabata un birtud !!

    Reply
    • Tony Veth

      Asina Mes Hermano Percey!
      A para bira ku ta husa palabra malu komo un supuesto “tofheid” pa tapa un karakter fragil pa no bisa “hodidu”.
      Aki nos a jega ! ! !

      Reply
  11. Polly Ruiz

    Mi a gusta e rúbrika aki masha hopi mes. P.e e palabra frei, mi nò por a usé nunka komo mucha! Awendia ta puntra mucha chikí: bo tin frei, kon yama bo frei?
    Danki pa kompartí.
    Agradesido 🌷

    Reply
  12. Loretta Fraai

    Tremendo Percy.
    Dikon mester husa palabra malu of menos bunita? Espesialmente den komedianan. Ata Albert Schobaar sigun mi a komprondé a hasié sin palabra malu? Lástimamente mi mes no a alkansá bai wak e obra.

    Reply
  13. Dennis Rosario

    Percy bo ‘Post’ ta más bon ku un ….. (también tin).

    Reply
  14. Dennis Rosario

    E ‘Post’ ta más bon ku un ….. (tambè tin).

    Reply
  15. Gilbert Delfina

    Koñn nos tabstin un infansia bunita; hopi kolorido i kreativo. Mi ta gradisí Dios ku mi a nade den añanan 50.

    Reply
  16. Poppy

    Lekker leesstof! Bèrdat!!

    Reply
  17. Norbert Bernardina

    Otro gol pa Percy.
    Palabra fo’i kaminda of fo’i lugà?

    E palabra malu ta for di kas e desaprobashon ta sali i sigi den edukashon. Di ey e desaprobashon ta sigi den komunidat, radio televishon i obranan. Ora ku e palabranan keda huzá ta ku intenshon. Hopi bia ku intenshon di ta chistoso of pa hala atenshon. Tin biaha ta resulta di mal gusto.
    Sa huza e palabranan un tiki kamuflá. Pa ami ta keda mesun ònbeskòp.

    Reply
  18. Luis Curiel

    Tremendo Percy!

    Reply

Submit a Comment

Lo no publiká bo email. Áreanan rekerí tin e marka *

Komentario resien

  • Carlos Larmonie on “SOFT MELODY”!: “Asina tin mas personanan ku a lucha pa e ínhustisia sosial i laboral ku tabata i ta tumando luga ketu…May 5, 11:05
  • Natalie Samson on “SOFT MELODY”!: “Danki pa kompartí, esaki ta duna e lokual Percy a skirbi, un ttoke personal. Danki Percy.May 5, 07:59
  • Ruben La Cruz on “SOFT MELODY”!: “AMi i mi señora a traha un video di Mac su bida. Di su hestoria i ken Mac ta. Ta…May 5, 05:05

Kategoria