Ta Papiamentu mi ta papia i no Chines!

(Mi ta papia bon kla, pa tur hende komprondé- Sapaté, na bo sapatu- Reginald V. Römer)

31 Aug, 2024

Mi a lesa den un korant di mainta: “Na nòmber di henter famia, nos ta partisipá fayesementu di nos kerido defuntu”. Mi a haña impreshon, ku un tempu e defuntu ei tabata bibu. Na WTC mi a mira algun hulandes europeo pará ta saka potrèt di un bòrchi bou di harimentu, i despues ku nan a kita for di dilanti di e bòrchi mi a bai tira un bista. I mi a nota mes ora kiko nan tabata hari: Teksto riba  e bòrchi: Workshop Kindermishandeling – Tayer Abuso di Mucha, kisas indikando ku den e tayer ei nan ta siña bo, kon pa abusá di mucha. I te awe tin un bòrchi na un pòmp di gasolin, kaminda ta prohibí pa papia riba telefòn. Bo mag papia riba tur otro kos i hende, pero no riba telefòn.

Mesora mi pensamentu a bai na Shon Wein Hoyer, Antoine Maduro, Luis Daal, Enrique Muller, Reginald Römer, i otronan ku tabata komentá e tipo di fayonan akí den korant, na radio i den nan buki. Antoine Maduro tabata skibi den tur korant i na radio i tabata protestá kontra e loke e tabata yama barbarismo i disparati den nos papiamentu. Reginald Römer, den su bukinan: Bon Papiamentu Den un Frega di Wowo, Papiamentu Nos tesoro i Papiamentu Kulto i Kastiso, ta purba regulá, pone òrdu i disiplina riba tereno di nos papiamentu. Den e bukinan e ta duna diferente ehèmpel di mal uso di papiamentu ku tabatin i te ainda tin na radio, den korant i den parlamento i pone mesora tambe korekshon di e frase- palabranan.
Mesun kos ta e kaso ku Enrique Muller, den su bukinan: Algun Fenómeno den Desaroyo di Papiamentu i tambe Bista riba Papiamentu (esaki tabata un programa di radio na Z-86). Enrique Muller tabata kier pa nos (komunidat) bira mas konsiente di balor di papiamentu i pa nos por a aportá na desaroyo positivo di papiamentu. Despues di mi programa Agan na Z-86 e tempu ei, kasi tur atardi mi tabata haña un yamada di Enrique Muller, pa duna mi un evaluashon di mi uso di papiamentu den e programa. Sumamente kritiko i e no tabata spar mi.

Di otro banda, Pierre Lauffer (parti di su obra Soño den Un Pulchi Pa Dia: “Tur korant tabata sali na papiamentu. Papiamentu desente, sin barbarismo.Tur radio ku televishon tabata papia un papiamentu fini, sin bestialidat”) , Guillermo Rosario (Mi Negrita Papiamentu), i Elis Juliana (Mentu, Aros Brua, Loritos i mas), na nan manera tabata kritiká e mal uso di papiamentu den nos komunidat.

Awor mi ta skibiendo e artíkulo akí, pasobra mi tabata den Biblioteka Mongui Maduro ora mi a dal riba algun artíkulo di propaganda i tambe ekspreshon di polítikonan, ku a pone mi hari i kòrda mesora riba e situashon den nos papiamentu. I tin biaha e avisonan i artíkulonan, no solamente tabata robes, pero tabata asta chistoso i prèt.

Boso por ta kòrda Rafael Pichardo, den un di su famoso spòtnan di radio: La Esquina tin sapatu chikí pa mucha pretu? Kaminda e kier a bisa sapatu pretu pa mucha chikí. Na Tele Kòrsou un lokutor ta duna ora: Tin eksaktamente, kasi 8or. Un minister dunando komentario riba e último akontesimentu polítiko: ‘E parlamentaria a tuma e asiento p’ele. I un lokutor: “pa hasi posibel pa mas lihé ku ta posibel”.

Fecha promé di yüli 1909 - A. Bethencourt é Hijos.

Fecha promé di yüli 1909 – A. Bethencourt é Hijos.

Awor bèk pa e avisonan kurioso i prèt. Den “Boletin Comercial” di A. (Agustin) Bethencourt e Hijos ku ta e diario mas bieu di Kòrsou i ku tabata publiká na spañó, hulandes, ingles  i papiamentu. Bo por bisa ku nan tabata pionero na Kòrsou pa propaganda kreativo i grasioso. Nan tabata produsí semanario “Civilisado” tambe, ku tabata sali di 1871 pa 1875 i tabata pone aviso den forma di un kòmbersashon entre Sji Rosalí i Sji Eloïsa. Mi ta pone un par den nan ortografia original.

KOOS BARATA PA PASKOE!
Sji Rosalí: Sji Eloïsa paskoe ta deen koerpa; ta teempoe kaba pa noos koemiensa bisa noos konocínan i toer otro hende, koe ja sjoon Bethencourt i soe joenan a perkoera pa koos barata di pober pa e dia aï. Nan tin boenita LAMPI DI KOROSIEN, GLAS i KALKI pa bebe saloe di paskoe i anja nobo adeen, di hopi soorto; GARAFI fini i ordinario di toer grandi, pa pone kana, pientji i hasta moesji di rom adeen; ma di mas boenita i mas gracioso koe nan tien ta GARAFI chikitoe, koe blomtji di koló di rosa i blatji berdè na nan, koe no ta koosta mas koe f 1,25 pa par. Nan tien tambe POEMADA, ZETA i AWA DI HOLO, koe ta hole asina doesji koe heende no ta hanja holó di rom, na bo boka maske bo ta kanjá.
Sji Eloïsa: Sji Rosalí no ta korda mas koe riba rom, koe bibida doesji, ku GARAFI, GLAS i toer kos koos di toema bitter, i Sji Rosalí ta loebida di principal: SAPATOE, SOOMBRE i PANJANAN barata, doeroe i boon koe sjoon Bethencourt i soe joenan tien; eesnan aï tambe ta koos di koempra, pasobra sin panja boenita heende no poor kore paskoe.
Sji Rosalí: Mi no ta korda solamente riba bebemeentoe, no ta bèrdè; sino koom mi poor korda pa bisa mi konocínan, koe sjoon Bethencourt i soe joenan tien tambe di beende boon hopi PEELTJI, POLVO di SEIDLITZ etc; pa koera boesoelanga i rasca koe hende hanja.

Un otro aviso ku a pone mi hari hopi mes, ta e siguiente den e seri di Sji Eloïsa i Sji Rosalí. Parti di aviso ku a sali ku e título: “GOTAS ANGELICAS”.
‘Sjoon Bethencourt i soe joenan a risibí oen remedi di Doktor PONTE, di Pto Kabei, koe jama GOTAS ANGELICAS, ma e ta oen boon remedi! E ta masja boon pa mohé deen hopi di nan enfermedadnan; ademas di saloe ta hasi nan boenita. Maske e no ta tabata koera mees, anto heende meeste a koempré toh, pasobra tien moechoe mohé mahoos koe ta desea bira boenita; ma komo e ta hasi boenita i doena saloed, asina e no tin prys. Ma tien aïnda mas; e remedie aï ta hasi koe heende koe no poor hanja joe, hanja. Asina ta, pa toer sjoon mohénan koe pa falta di joe, ta sinta koe man bauw di kachete, koe nan poor hanja masja lihé, oen njè njè! na kaas’.

Redaktá un bon aviso ta un arte, pero mashá ten nos a ripará ku ta purba hasi e aviso algu grasioso, ku por pone e kliente hari, en bes di pone e kliente kumpra. Via di por ehèmpel un slogan, bo por bisa mashá hopi di un produkto. Mi ta kòrda e avisonan di tire Firestone: Firestone, el mejor contacto entre su carro y el camino! I tambe di Òptika Kan: Wat Kan kan, kan Kan alleen! “Nos Lugá ta dushi i nos ta dushi hende”, slogan pa turismo. “Kòrsou ta nos trabou” un tempu slogan pa KORPODEKO. Alkolado Glasial, e èrkondeshen den bòter”. I pa mi no lubidá esun na Tele Curaçao: Nò, nò nò nò! Michi su flèktunan si nò, skèr marka Henkel ta kòrta ku ta un smak! (Riba e video bo tabata mira kon nan ta bai kòrta un mucha muhé su flèktunan. Ku bos di Nydia Ecury)

16 Comments

  1. Emy S. Coelho

    Percy danki pa kontribui ku nos idioma Papiamentu.
    Interesante artikulo.

    Reply
  2. Viola Curie

    Un bunita relato.👌🏾
    Tur dia nos ta siña algu mas di nos dushi Papiamentu. Asina nos mes por koregí nos fayonan.
    Danki P.

    Reply
  3. Cynthia Hodge

    Danki mi a hari. Pero ta kuminda pa pensamentu!
    Di mira kon nos idioma a desaroyá i awor tiki nos ta kaba kune, pa ‘modernismo’.

    Reply
  4. Carlos Larmonie

    Bon dia Percy. Bunita relato. Sumamente interesante!!!

    Reply
  5. Marlen Pardo

    Hopi prèt. Pero tristu ku awendia 2024 tin hopi hende ku ta papia I skirbi papiamentu masha robes mes. I no ta hasi un esfuerso pa siña e modelo nobo.

    Reply
    • Renny Oehlers

      Interesante. Ta konsientisá hende skibi bon papiamentu. Danki

      Reply
  6. Frederik.l.Belliot

    Hopi bon bo a pone mi hari un poko,di nos propagandanan di antes.Sr Pichardo di antes radio Caribe tambe a papia hopi desparati.Danki pa informa. Pipo.

    Reply
  7. Setty Doran

    Danki Purcey pa e artikulo. Mi.a hari pero koregi frase pa mi mes. Djies pa tèst kon mi mes ta husa mi idioma.

    Reply
  8. Sourette Sluis

    Mi a apresiá inmensamente di lesa e artíkulo aki, debí ku ainda tin hopi hende ku difikultat pa skirbi I komprondé nos idioma. Papiamentu no ta fásil, pero si importante pa bo lesa e lokual ku bo ta deseá na splika promé ku bo pone esaki pa otro lesa. Ami semper ta bisa na momentu ku bo skirbi ku hopi fayo, bo ta kita e importansha di lokual ku bo ke trese dilanti, pa e solo echo ku tin hopi fayo den esaki. Ami ta siña tur dia un tiki mas. Mi a hari I den mesun rosea ta kontentu di mira kon nos idioma a desaroyá. Nos no a yega ainda. Mi ta spera tin mas di e edishonnan aki pa nos por siña mas.

    Reply
    • Kenneth Abraham

      Leuk artikel. Ami a bai PSC den añanan 60 (1969 mi a bai Hulanda) i fuera di e muy konosido Jufrou Slockers mi tabatin 2 dosente mas di Spañó. Tabata René de Rooy (tata di Felix de Rooy) i e konosido Sidney Joubert. E tempu ey no tabatin papiamentu na skol, pero de vez en cuando nan tabata elabora un tiki riba idioma papiamentu i barbaridatnan ku hende ta papia. E tempu ey no tabata usa e palabra “antombra” ainda, pero nan tabatin sufisiente ehempel pa elabora riba dje. Un ku m ia keda korda semper de de Rooy (i ku tambe ta wordu menshoná den e artikel di Römer) ta: hasi un kos mas pronto ku ta posibel. Algu ku tabata molestié masha. Bo no po hasi algu mas pronto ku ta posibel. Ora bo priminti algu, bisa bo ta bai hasiele mas pronto posibel.

      Reply
  9. Marva Browne

    Tremendo PP!

    Reply
  10. Laura

    Danki Percy pa e tremendo artíkulo akí. Mi a hari i gosa di e papiamentu di ten’i nos ten.

    Tin basta tópiko mas ku bo por elaborá tokante nos idioma stimá. Nos ta siña hopi di pasado pa por sigui den presente. Danki Percy.

    Reply
  11. Elvis Thode

    Zuiver Percey. Aunke nos lenga ta un lenga bibu, nifikando ku e ta keda desaroya, tin algun kos basiko ku nos no mester perde foi bista den e desaroyo ei. De fakto segun mi ta kosnan ku tin mas ke haber ku logika ku bo tinku aplika ora di papia y skibi kualkier lenga. Aparte dje ehempelnan ku bo ta duna algun kos ku regularmente ta bin dilanti ta:
    loke mi ta yama: “Plural plural”. Kemen nos ta bisa por hempel: “kamisetasnan”.
    Tambe tin e uso innesesario dje palabra Ulandes: “bezig”. E uso dje palabra ei ta innesesario, komo ku den papiamentu tin un forma aktivo ku no ta rekeri uso di “bezig”. Nos ta bisa por ehempel: ” Mi ta bezig ta drecha pa bai sali” enbes di: “Mi ta drechando pa sali”. Tin biaba nos ta hasta hasi’e pio, ku formanan dobel akitivo:”Mi ta bezig ta kanando bai skol”.
    En todo kaso ta nesesario pa para ketu na e kosnan aki y korigi ora tuma nota di nan, apesar ku kisas por hana reakshon manera:”Stop di hasi ferfelu pornada; ba kompronde, tog?”.

    Nota: diskulpami ku min Papiamentu no ta zuiver…..

    Reply
    • Viola Curie

      Un bunita relato.👌🏾
      Tur dia nos ta siña algu mas di nos dushi Papiamentu. Asina nos mes por koregí nos fayonan.
      Danki P.

      Reply
  12. Reginald

    Bon dia i felis fin di siman Percy! Otro fantástiko relato! Ainda nos no a yega i tin hopi trabou pendiente! Pues laga nos sigui kontribuí ku nos granito! Kordial saludo i un fuerte i kaluroso abraso 👍🏽🙅🏽‍♂️🙅🏽‍♂️🙅🏽‍♂️

    Reply

Submit a Comment

Lo no publiká bo email. Áreanan rekerí tin e marka *