Mas ku 62 aña pasá, Elis Juliana a ekspresá su preokupashon den dos artíkulo publiká den La Prensa tokante dos asuntu remarkabel: e benta di produktonan dañá, spesialmente piská, na klientenan inosente, i e transmishon di músika ku letra den idioma estranhero ku hopi biaha tabata prohibí den nan pais di orígen, debí na nan kontenido. Su palabranan tabata un spil krítiko pa sosiedat di e tempu ei. Awor, mas ku seis dékada despues, nos mester puntra nos mes: kiko di bèrdat a kambia? Te ainda konsumidó ta haña produkto ku a vense òf ku no ta wardá bou di kondishon korekto. E mekanismonan di kontrol ta eksistí, pero no tin ehekushon.
I tokante músika na radio:kantikanan hopi biaha yen di violensia, odio kontra hende muhé i hende hòmber òf rasismo, letra ku apénas nos ta komprondé, pero ku ta yega nos oreanan i esnan di nos yunan sin problema.
Loke Elis Juliana a duna komo atvertensia e tempu ei, awe ta zona mes relevante. Ta un realidat doloroso ku modernisashon no semper ta bai man na man ku konsientisashon. Su bos di pasado un biaha mas ta hala nos atenshon pa kuida, pa tuma responsabilidat i pa skucha krítikamente, pa tinu kiko nos ta kome, i loke nos ta laga drenta nos kabes i kurason.
Mi ke Sa!
pa: Wazo 22 febrüari 1963
“Mi ke sa ta ken ta enkarga su saminashon di e loke barcunan stranhero ta bende riba Dempel, mas parti e piscanan “ frescu” . E siman aki m ‘a mira masbangu grandi na e barcunan mará enfrente edificio di Landsontvanger. Francamente a strañami di mira algún hende cumpra pa hiba nan cas como mi mes cu no ta kokki ní piscadó por a ripará cu e piscánan no por a carga nomber di ta frescu mas. Único cos ku por tabata frescu ta e pida-pida blokkinan di ijs cu tabata chorja ribanan. E wowo tabata marjá y di un un coló shinishi mesclá cu roos. E parti di e cabesnan tabatin mancha maroon. Ora m’ a hala poco mas acerca pa m’a analisá nan frescura mihó, e bendedó kende kisas a mirami pa un controladó a bula sigurami manera spantá: “ Son frescos son frescos, mira señor!” Ela cohe un dje ex mas-bangunan y cu su dos dedenan el a span e cabes saca e caicai pa convencemi. Mi tambe sa ku na caicai por mira si un pisca ta frescu o no. Si e tá, anto e caicai ta lombra corra helder. Pero tabata su mala suerte di a cohe net unu cu caicai coló casi puus.
M’a para mira e hombre duru den su cara. Mi ta sigurabo; si ta cos cu piscá tabatin alma, alma di esun ei mes lo a grita pidi e homber abrenuncia.
“Todos son frescos,” ela ripiti según ela piki otro bangu-sin mars cu a resultá pió cu esun promé. Un homber tra’i mi lomba kende a para mira e escena, a bira kita bai bisando cu ironía: “ E alimánan ei ta cu engosous mester salga nan, ja bo ta bini clټ unbe”. Bo lenga lo pica té saca blaar.
Pero loke m’a mira na e barcu pariba djesun ei, a corona tur cos. Aja tabata bende piscá grandi habrí. Cualkier hende cu bista menos cla lo a hura pa Dios cu tabata paña cu a para muhá pa algún siman té nan a cria remweer pasobra nan no tabatin ni coló mas.E cabesnan tabata manera cos den estado di cuminsa garna. E wowonan a fundi bai paden y den e barricanan tabata maron.
“Cuanto quiere señor, un kilo, dos kilos???.
M’a sinti un kram den barica di pensa con e frescura ei lo mara tripa den hende na konopi, of los nan por completo.
Pero tur chansa un banda. Ta bira tempu pa e servicio en cuestión cuminsá move pafó di su oficina y cana na pia riba Dempel pa e haña un edea.”
Censura
Pa: Maka Taka 7 di mei 1963
“Ba caba di scucha un programa musical na radio y manera cu generalmente sa pasa, b’a cambia e estación pa busca otro programa musical.
Su manisé un amigu o conosí ta puntra bo si b’a scucha e programa interesante na tal emisora y bo tin cu contestá ‘no’ como bo tabatin e estación wel pero ora nan a cuminsa papia b’a switch na otro estación pa busca otro programa musical.
Pero si tuma nota bo’n por duna un comentario tampoco di e programa musical cu b’a scucha como bo’n paga muchu tinu.
Mientras tantu e radio ta toca basha música den bo cas, tur cos ta all right. Pesey b’a cumpré. Loke ta toca ta bon, contal cu e ta alegre, bibu, pa tene bo curason contentu. Pero kico lo bo hasi si drenta un hende den bo cas desente y canta un cantica inmoral? Casi sigur lo bo pone porta’fo sin dune ocasión pa termina. Sin embargo esey ta sosode cu frecuencia den bo cas.
Bo radio ta bati piesa, pero abo nasé cu ritmo den bo benanan, ta interesá mas den kibrada di e cornetín o saxophon cu lokenan e cantante ta canta. Bo ta zoja cu ritmo di e calypso sin paga tinu ki bagamundería ta wordu cantá. Bo ta dirti den melodía di e bolero, bati pia den compás di e guaracha y otronan sin paga muchu atención na sentido di e palabranan, loke nó ke nifica cu bo no ta comprende nan, pasobra ingles y spanjo no ta chinés pa Corsou. Laga nos cohe un simppel ehempel.
Bo’n ta permití un dunadó’i mal ehempel den bo cas, pero sí un disco manera ….”Hoy se casa la novia que era mia; la mujer que siempre he querido…etc.
Imaginá bo e disco ey tocá den un sala di fiesta di casamentu djis después cu breit drenta cas, y keré mi, esey ta cos c usa sosode.
Ta bira tempu na Radio emisoranan local forma un comisión di censura pa mantene moralidad di nos isla, pasobra ta mashá berguensa cu esaki ta dedica piesanan na radio-escuchanan cu na otro paisnan ta estrictamente prohibí toca na publico, siendo componé den e paisnan mes.
Hopi sabí ta balota e pueblo aki robes como nos no ta histérica. Loke drenta nos, ta keda cushi p’aden pues ta difícil pa mira e efecto mes momento. Mi ta spera cu cualquier balanza di oro lo pisa mi observación”..